Türkiye, basın özgürlüğü açısından dünyada alt sıralarda yer almaktadır. Uluslararası Basın Özgürlüğü Endeksi’nde ülkenin durumu, medyanın üzerindeki çeşitli baskılar nedeniyle giderek kötüleşmektedir. Geleneksel medya kuruluşlarının büyük bir kısmı, ya hükümet yanlısı grupların kontrolüne geçmiş ya da bağımsız yayın yapma kapasitesini kaybetmiştir.
Gazetecilik mesleği Türkiye’de artık riskli bir meslek olarak görülmektedir. Gazeteciler, haber yaparken sadece ekonomik zorluklarla değil, aynı zamanda hukuki, fiziksel ve psikolojik baskılarla da mücadele etmektedir. Bu durum, gazetecilik etiği açısından büyük bir sorun teşkil etmekte ve halkın doğru bilgi alma hakkını tehdit etmektedir.
Sansür ve Otosansür Sorunu
Türkiye’de gazeteciler sansürle sürekli karşı karşıya kalmaktadır. Özellikle hükümetin ve kamu otoritelerinin eleştirildiği haberlerin yayınlanması büyük risk taşır. Ancak sansürün yanı sıra gazeteciler üzerinde otosansür baskısı da vardır. Gazeteciler, yasal yaptırımlardan ya da işlerini kaybetmekten korktukları için haberlerini kendi kendilerine filtrelemektedir.
Sosyal medyada ifade özgürlüğü gibi alanlarda dahi sık sık erişim engelleriyle karşılaşılıyor. Binlerce internet sitesi yasaklanmış durumda ve haber portallarına yönelik erişim engelleri günlük bir rutin hâline gelmiştir.
Ekonomik Baskılar ve Gazetecilerin Geçim Sıkıntısı
Bağımsız gazeteciliğin en büyük düşmanlarından biri ekonomik bağımsızlığın olmayışıdır. Türkiye’de birçok gazeteci, asgari ücretin dahi altında maaşlarla çalışmak zorunda kalmaktadır. Basın sektöründeki işsizlik oranı da dikkat çekici boyutlardadır.
Medya kuruluşlarının büyük çoğunluğu reklam gelirlerine bağımlı durumdadır ve bu durum bağımsız habercilik için büyük bir tehdit oluşturmaktadır. Reklam verenler, hükümetle yakın ilişkiler içinde olan medya kuruluşlarını tercih etmektedir.
Hukuki ve İdari Baskılar
Türkiye’de gazetecilik yapmanın önündeki en büyük engellerden biri de hukuki baskılardır. Gazeteciler, yaptıkları haberlerden ötürü terör propagandası yapmak, halkı kin ve düşmanlığa tahrik etmek gibi suçlamalarla karşı karşıya kalmaktadır.
Cezaevindeki gazeteci sayısı, ülkenin basın özgürlüğü açısından durumunu net bir şekilde ortaya koymaktadır. Türkiye, dünyada en fazla gazetecinin hapiste olduğu ülkelerden biridir.
Dijital Medya ve Yeni Dönem Gazetecilik
Dijital medya, Türkiye’de gazeteciler için yeni bir nefes alanı oluşturmuştur. Geleneksel medyada yer bulamayan haberler artık sosyal medya ve bağımsız dijital platformlar aracılığıyla geniş kitlelere ulaşmaktadır.
Ancak dijital medya da kendi sorunlarını beraberinde getirmektedir. Örneğin, dijital platformlar üzerindeki denetim ve sansür, gazeteciler için yeni zorluklar yaratmaktadır. Bunun yanında, dijital medyada finansal sürdürülebilirlik önemli bir sorundur.
Gazeteciler Türkiye’den Neden Uzaklaşmak İstiyor?
Son yıllarda, birçok gazeteci Türkiye’den ayrılmayı tercih etmektedir. Bunun başlıca nedenleri şunlardır:
- Basın özgürlüğünün kısıtlanması: Gazeteciler, haberlerini özgürce yazamayacakları bir ortamda çalışmak istememektedir.
- Hukuki riskler: Hapisteki gazeteciler, mesleğin tehlikelerini gözler önüne sermektedir.
- Ekonomik koşullar: Geçim sıkıntısı çeken gazeteciler, yurt dışında daha iyi koşullarda çalışmak istemektedir.
- Gelecek kaygısı: Türkiye’de medya sektöründe uzun vadeli bir kariyer inşa etmek giderek zorlaşmaktadır.
Yurt dışında, özellikle Avrupa ülkelerinde, daha özgür ve güvenli bir ortamda gazetecilik yapmak mümkün olduğu için Türkiye’den göç eden gazetecilerin sayısı giderek artmaktadır.
Çözüm Önerileri
Türkiye’de gazeteciliğin karşılaştığı zorlukların üstesinden gelinmesi ve medyanın daha özgür bir yapıya kavuşması için hem kısa hem de uzun vadeli reformların hayata geçirilmesi gerekmektedir. İşte bu konuda atılabilecek bazı önemli adımlar:
1. Basın Özgürlüğünü Güvence Altına Alan Hukuki Reformlar
- Yasal çerçevenin yeniden düzenlenmesi: İfade özgürlüğünü ve basın özgürlüğünü tehdit eden yasaların gözden geçirilmesi ve yeniden düzenlenmesi gereklidir. Özellikle, gazetecilerin “terör propagandası” veya “halkı kin ve düşmanlığa teşvik” suçlamalarıyla karşı karşıya kalmasını engelleyen açık ve net yasal düzenlemeler yapılmalıdır.
- Bağımsız yargının desteklenmesi: Basın davalarında yargının bağımsız kararlar alabilmesini sağlamak, gazeteciler üzerindeki hukuki baskıları hafifletebilir.
2. Bağımsız Medyaya Ekonomik Destek Mekanizmaları
- Bağımsız medya fonlarının oluşturulması: Devlet kontrolünde olmayan, şeffaf bir şekilde yönetilen bağımsız fonlar aracılığıyla özgür medya kuruluşlarına destek sağlanabilir.
- Reklam tekellerinin kırılması: Reklam gelirlerinin sadece belirli medya gruplarına yönelmesini engelleyen düzenlemeler yapılmalı ve bağımsız medya kuruluşlarına eşit fırsatlar tanınmalıdır.
3. Gazeteciler İçin Eğitim ve Kapasite Geliştirme
- Gazetecilik etiği eğitimi: Genç gazeteciler için etik, doğruluk ve tarafsızlık ilkelerine dayalı eğitim programları düzenlenebilir.
- Dijital beceri geliştirme: Dijital gazetecilikte uzmanlaşmak isteyen gazetecilere yönelik teknik eğitimler sunulmalı, böylece yeni medya araçları daha etkin kullanılabilir.
4. Dijital Medya ve Teknolojik Altyapının Güçlendirilmesi
- Sansüre karşı teknolojik çözümler: İnternet sansürünü aşmak için VPN gibi teknolojilerin kullanımının teşvik edilmesi ve dijital haber platformlarının daha erişilebilir hâle getirilmesi önemlidir.
- Dijital güvenlik eğitimi: Gazetecilere siber güvenlik ve dijital mahremiyet konularında destek verilerek dijital ortamda daha güvenli çalışmaları sağlanabilir.
5. Uluslararası İşbirliği ve Dayanışma
- Uluslararası basın örgütleriyle ortak çalışmalar: Gazeteciler için uluslararası dayanışma ağlarının kurulması ve mesleki destek sağlanması önemlidir.
- Fon ve hibeler: Uluslararası sivil toplum kuruluşları, bağımsız gazetecilik projelerine maddi destek sağlayabilir.
6. Toplum Bilincinin Artırılması
- Halkın medya okuryazarlığı: Halkın, doğru haber kaynaklarını ayırt edebilmesi için medya okuryazarlığı programları geliştirilmeli.
- Bağımsız medyanın yaygınlaşması: Alternatif medya kuruluşlarının desteklenmesi ve tanıtılması, toplumda özgür habercilik bilincini artırabilir.
Dünya Basın Özgürlüğü Endeksinde Türkiye nerede?
Uluslararası Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF) örgütünün 2024 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi’ne göre, Türkiye 180 ülke arasında 158. sırada yer almıştır. (Euronews) Türkiye, Filistin, Yemen, Venezuela, Pakistan, Somali ve Libya gibi ülkelerin gerisinde.
2023 yılında 165. sırada olan Türkiye, 2024’te 7 sıra ilerlemesine rağmen hâlâ “çok vahim” durumda.
Endeksin ilk beş sırasında yer alan ülkeler ve sıralamaları şu şekildedir:
- Norveç
- Danimarka
- İsveç
- Estonya
- Finlandiya
Son beş sırada yer alan ülkeler ise:
- İran
- Kuzey Kore
- Afganistan
- Suriye
- Eritre
Ayrıca, Türkiye’nin 2002 yılından bu yana endeksteki sıralaması şu şekildedir:
- 2002: 99. sıra
- 2016: 151. sıra
- 2017: 155. sıra
- 2018: 157. sıra
- 2019: 157. sıra
- 2020: 154. sıra
- 2021: 153. sıra
- 2022: 149. sıra
- 2023: 165. sıra
- 2024: 158. sıra
2024 yılının ilk 6 ayında 219 gazeteciye yönelik hak ihlali tespit edildi.
Bu ihlallerin yüzde 43’ü tehdit, hedef gösterme ve sözlü şiddet kategorisinde gerçekleşti.
85 hak ihlali tutuklama, gözaltı ve davalarla ilgili yasal yollarla yapıldı.En az 25 gazeteci fiziksel şiddete maruz kaldı.
Ocak 2024’ten bu yana 110’dan fazla gazeteci 80 duruşmaya çıkarıldı, yalnızca 15’i beraat etti.
16 gazeteciye hapis cezası verildi, 58 gazetecinin duruşmaları ertelendi veya hükmün açıklanması geri bırakıldı.
2024’ün ilk yarısında 141 gazete ve haber sitesi BİK tarafından kısıtlandı.
Toplamda bu kurumlara 505 günlük erişim yasağı getirildi.
