Kayıtdışı istihdam, dünya çapında ekonomileri zorlayan, aynı zamanda sosyal güvencelerden mahrum milyonlarca işçiyi etkileyen kritik bir sorundur. 2024 yılı itibariyle kayıtdışı çalışanların sayısı, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde artmaya devam etmektedir. Bu artış, özellikle düşük ücretli işler, iş güvencesizliği ve ekonomik eşitsizlik gibi sorunları derinleştirmektedir. Türkiye’de de kayıtdışı istihdam oranları oldukça yüksek olup, çözülmesi gereken önemli bir toplumsal meseledir.
Kayıt dışı ekonomi, devletin bilgisi ve kontrolü dışında gerçekleşen ekonomik faaliyetlerin tümüdür. Bu tür faaliyetler, genellikle yüksek vergi oranları, bürokratik engeller ve ekonomik dengesizliklerin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Özellikle işletmelerin ve bireylerin yüksek vergi yükü ve karmaşık prosedürler karşısında, kayıtlı ekonomiye katılmak yerine kayıt dışı çalışmayı tercih etmesi oldukça yaygındır. Bunun yanında, ekonomik istikrarsızlık, artan enflasyon ve işsizlik gibi faktörler de kayıt dışı sektöre yönelmenin sebeplerindendir.
Küresel Kayıtdışı İstihdamın Artışı
Kayıtdışı istihdam nedir? Kayıtdışı istihdam, işçilerin yasal güvenceye ve sosyal sigortalara sahip olmadan çalıştığı, iş gücünün resmi kayıtlara geçmediği bir durumdur. Dünya çapında kayıtdışı çalışan sayısı, 2023 yılı itibariyle 2 milyar kişiyi aşmış durumdadır. Bu, dünya iş gücünün yüzde 58‘inin kayıtdışı ekonomide yer aldığı anlamına gelmektedir. Pandemi sonrasında ekonomilerin toparlanmaya başlamasıyla birlikte kayıtdışı istihdam daha da artmış, özellikle dijital platformlar ve esnek iş modelleri bu artışa katkı sağlamıştır.
Gelişmekte olan ülkelerde kayıtdışı istihdam oranı yüksekken, gelişmiş ekonomilerde de gig ekonomisi ve bağımsız çalışma modelleri nedeniyle kayıtdışı işler hızla yayılmaktadır. Avrupa Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri gibi bölgelerde, dijital platformlarda çalışan işçiler, sosyal güvenlik haklarından mahrum olarak büyük bir kayıtdışı iş gücü oluşturuyor.
Dünya genelinde kayıtdışı istihdam oranları (ILO’dan gelen son verilere göre) şöyledir:
- Nijer – %98,5
- Burundi – %98,3
- Çad – %96,9
- Benin – %96,3
- Madagaskar – %96,1
- Mozambik – %95,7
- Mali – %95,4
- Uganda – %95,2
- Burkina Faso – %95,2
- Senegal – %95,1
…
…
- Türkiye – %27,3
Türkiye, Dünya genelinde bu listenin 99. sırasında yer almaktadır. Ancak, Türkiye, Avrupa’da kayıt dışı istihdamın en çok olduğu ülkeler arasında 2. sırada yer alıyor.
Kayıtdışı İstihdamın Sosyal ve Ekonomik Etkileri
Kayıtdışı istihdam, sadece iş güvencesizliğine neden olmakla kalmaz, aynı zamanda ekonomik ve sosyal eşitsizliği artırır. Kayıtdışı çalışanlar, sağlık sigortası, işsizlik sigortası ve emeklilik gibi sosyal haklardan mahrumdur. Bu durum, onları sadece yoksulluk riskiyle karşı karşıya bırakmakla kalmaz, aynı zamanda yaşam standartlarını da düşürür.
1. Düşük Ücretler ve Yoksulluk
Kayıtdışı işçilerin büyük bir kısmı, asgari ücretin altında gelir elde etmektedir. Bu, düşük ücretlerle çalışan bireylerin yaşam standartlarının düşük olmasına ve genellikle yoksulluk sınırının altına düşmelerine neden olmaktadır. ILO’nun raporuna göre, kayıtdışı çalışanlar genellikle uzun saatler çalışmakta, fakat düşük ücretler almakta ve bu da onların yoksullukla mücadele etmelerini zorlaştırmaktadır.
2. İş Güvencesizliği
Kayıtdışı istihdamın bir diğer önemli olumsuz etkisi de iş güvencesizliğidir. Kayıtdışı çalışanlar, iş kazalarına, hastalıklara ve diğer olumsuz durumlara karşı sigortasızdır. Bu durum, onları hem sağlık hem de ekonomik açıdan savunmasız hale getirmektedir.
3. Kadınlar ve Gençler: En Çok Etkilenen Gruplar
Kayıtdışı istihdamın en çok etkilediği gruplar kadınlar ve gençlerdir. Gelişmekte olan ülkelerde kadınlar, genellikle kayıtdışı sektörlerde yer almaktadır. Tarım, ev içi hizmetler ve düşük ücretli sektörlerde çalışan kadınlar, sosyal güvenlikten yoksundur ve iş güvencesi olmayan çalışma koşullarında görev yapmaktadırlar. Ayrıca, Türkiye’de kadınların iş gücüne katılım oranı erkeklere kıyasla daha düşük olup, kadınlar genellikle kayıtdışı sektörde çalışmaktadırlar.
Gençler de kayıtdışı istihdamın en büyük mağdurlarından biridir. Genç iş gücü, düşük vasıflara sahip oldukları için genellikle düşük ücretli ve güvencesiz işlerde çalışmak zorunda kalmaktadır. Bu durum, gençlerin kariyer gelişimlerini engellemekte ve ekonomik bağımsızlıklarını kazanmalarını zorlaştırmaktadır.
Türkiye’de Kayıtdışı İstihdam: Durum ve Çözüm Önerileri
Türkiye, kayıtdışı istihdam oranlarının yüksek olduğu bir ülkedir. TÜİK verilerine göre, 2022 yılında Türkiye’deki kayıtdışı istihdam oranı yüzde 32.9‘a ulaşmıştır. Türkiye’de kayıtdışı çalışanların çoğunluğunu tarım, inşaat ve hizmet sektörü işçileri oluşturmaktadır. Türkiye’de kayıtdışı istihdamın artış nedenleri arasında ekonomik krizler, işsizlik oranlarının yüksekliği ve gençlerin iş gücü piyasasında karşılaştığı zorluklar öne çıkmaktadır.
Türkiye’deki Kayıtdışı İstihdamın Nedenleri
- Genç İşsizlik Oranı: Türkiye’deki genç işsizlik oranı oldukça yüksektir. Gençler, iş gücü piyasasında genellikle düşük vasıflı ve düşük ücretli işlerde çalışmaktadırlar.
- Kadınların İş Gücüne Katılımı: Türkiye’de kadınların iş gücüne katılım oranı erkeklere kıyasla daha düşüktür. Kadınlar, genellikle kayıtdışı sektörde çalışmakta ve bu sektörlerde düşük ücretler ve güvencesiz koşullar söz konusu olmaktadır.
- Ekonomik Zorluklar: Türkiye’deki ekonomik krizler, enflasyon ve yüksek yaşam maliyetleri kayıtdışı istihdamı cazip hale getirmiştir. İnsanlar, ekonomik zorluklar nedeniyle kayıtdışı işlere yönelmektedirler.
Kayıtdışı İstihdamın Azaltılması İçin Öneriler
Kayıtdışı istihdamın azaltılması için Türkiye’nin daha kapsamlı politikalar üretmesi gerekmektedir. Bunlar arasında:
- Sosyal Güvenlik Reformları: Kayıtdışı çalışanların sosyal güvenlik şemsiyesi altına alınması önemlidir. Sigorta prim teşvikleri ve vergi indirimleri gibi mekanizmalar geliştirilmelidir.
- Eğitim ve Beceri Geliştirme Programları: Gençler için iş gücü eğitimi ve beceri geliştirme programları artırılmalıdır. Bu programlar, gençlerin kayıtdışı işlerde çalışmak yerine kaliteli işlerde yer almasını sağlayacaktır.
- Kadınların İş Gücüne Katılımının Artırılması: Kadınların iş gücüne katılımı teşvik edilmeli ve özellikle kayıtdışı sektörde çalışan kadınlara yönelik özel destekler sağlanmalıdır.
- Denetim Mekanizmaları ve Yasal Düzenlemeler: Hükümet, kayıtdışı iş gücünü formalize etmek için denetim mekanizmalarını güçlendirmelidir. Bu, iş gücü piyasasında daha adil bir yapı oluşturacaktır.
Kayıtdışı istihdam, hem küresel hem de Türkiye için ciddi bir sorun oluşturmaktadır. Kayıtdışı çalışanlar, sosyal güvenlik haklarından mahrum oldukları ve iş güvencesiz çalıştıkları için ekonomik ve sosyal eşitsizliğe yol açmaktadır. Türkiye’nin kayıtdışı istihdam oranlarını azaltmak için daha etkili politikalar üretmesi gerekmektedir. Eğitim, sosyal güvenlik reformları ve denetim mekanizmalarının güçlendirilmesi, kayıtdışı istihdamın azaltılmasına yardımcı olabilir.
Kayıt Dışı Ekonomi: Görünmeyen Kambur
Kayıt dışı ekonomi, görünürde kısa vadede bireyler için bir rahatlama sağlasa da, uzun vadede bir ülkenin ekonomik istikrarını ve sosyal düzenini tehdit eden ciddi bir sorundur. Devletin kararlılığı ve toplumun işbirliği ile aşılabilecek bu sorun, toplumun cebini doğrudan etkileyen ama çoğu zaman göz ardı edilen bir gerçek olarak karşımıza çıkıyor.
Kayıt Dışı Ekonominin Topluma Etkisi
Kayıt dışı ekonominin, devletin vergi gelirlerinde büyük kayıplara yol açtığı aşikar. Devletin bu kayıpları, eğitim, sağlık ve altyapı gibi kamu hizmetlerinde eksikliklere yol açar. Bu durum, “Bir tek benim vergim eksik olsa ne olur ki?” diyenlerin, toplu bir mali çöküşe katkıda bulunmasına neden olur. Ayrıca, kayıt dışı ekonomi iş dünyasında haksız rekabetin oluşmasına sebep olur. Yasalara uygun çalışan işletmeler, kayıt dışı ekonomideki rakipleriyle haksız bir yarışa girer ve bu durum uzun vadede sektörel çöküşlere neden olabilir.
Kayıt Dışı Ekonominin Sosyal Güvenlik Sistemine Zararları
Kayıt dışı çalışan bireyler, emeklilik, sağlık sigortası ve diğer sosyal yardımlar gibi haklardan mahrum kalır. Bu da, toplumun en kırılgan kesimlerinin daha da savunmasız hale gelmesine yol açar. Kayıt dışı ekonominin kısa vadede sağladığı faydalar (örneğin, istihdam yaratma) geçici olup, uzun vadede sosyal güvenlik sistemine verdiği zararlar kalıcıdır.
Kayıt Dışı Ekonomi ve Siyaset
Kayıt dışı ekonomi, siyaset ile de doğrudan ilişkilidir. Bazı siyasetçiler, özellikle yolsuzluğun yaygın olduğu bölgelerde, kayıt dışı ekonomiden faydalanabilir. Seçim kampanyalarına finansal destek sağlamak amacıyla, yasa dışı gelir sağlayan gruplara yönelmek ya da kayıt dışı sektörlerden faydalanmak mümkün olabilir. Bu tür durumlar, “patronaj sistemi” gibi siyasi bağımlılık ilişkilerinin ortaya çıkmasına neden olur.
Türkiye’de Kayıt Dışı Ekonomi: Durum ve Çözüm Yolları
Türkiye, kayıt dışı ekonominin yüksek olduğu ülkelerden biridir. Geçmişte GSYİH’nin %50’sini oluşturan kayıt dışı ekonomi, alınan önlemlerle %30’un altına düşürülmüştür. Ancak, bu oran hâlâ Avrupa Birliği ortalamasının oldukça üzerindedir. Türkiye’de özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler, tarım ve hizmet sektörlerinde kayıt dışı ekonomi yoğun olarak görülmektedir. Yüksek işsizlik oranları ve yetersiz sosyal politikalar, bu sorunun yayılmasında önemli rol oynamaktadır.
Çözüm Önerileri
Vergi oranlarının makul seviyelere indirilmesi ve vergi tabanının genişletilmesi, kayıt dışılığın önlenmesine yardımcı olabilir. Düşük vergiler, bireylerin ve işletmelerin gönüllü olarak kayıtlı ekonomiye katılmasını teşvik eder. İşletmeleri kayıtlı çalışmaya teşvik etmek için bürokratik engellerin ortadan kaldırılması gerekir. Evrak yükünü azaltmak, ekonomiyi büyütmenin anahtarı olabilir. Vergi bilincini artırmak, toplumsal bir duruş oluşturmak ve kayıt dışı ekonomiye karşı güçlü bir toplumsal tavır geliştirmek gereklidir. Etkin denetimler ve caydırıcı cezalar, kayıt dışı faaliyetleri engellemek için kritik öneme sahiptir.
Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadelede Uzun Vadeli Strateji
Kayıt dışı ekonomi, kısa vadede bireylere nefes aldırsa da, uzun vadede ülkenin ekonomik istikrarını baltalar. Vergi adaletinin sağlandığı, bürokrasinin azaltıldığı ve toplumsal bilinçlendirmenin güçlendiği bir ortamda, kayıt dışı ekonomi göz ardı edilecek kadar azalabilir. Ancak unutulmamalıdır ki, bu süreç kısa vadeli değil, uzun vadeli bir mücadele gerektirir.
Kaynaklar
- Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), 2023. “Global Employment Trends 2023: Global Labor Market Outlook”.
- Dünya Bankası, 2023. “Kayıtdışı Ekonomi ve İstihdam: Yeni Yaklaşımlar”.
- ILO, 2023. “Youth Employment and Informal Labor Markets: A Global Overview”.
- ILO, 2023. “Women in the Informal Economy: Implications for Labor Rights”.
- Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), 2022. “Türkiye’de Kayıtdışı İstihdam ve İş Gücü Piyasası”.
